به گزارش خبرگزاری حوزه، «منشأ اتفاق یا اختلاف نظر در ثبوت رؤیت هلال» یکی از مباحث ویژه نامه «استهلال» است و در آن آمده است:
مسأله رؤیت هلال و تشخیص روز اول ماه، بر اساس موارد زیر مورد اتفاق یا اختلاف نظر فقها و دانشمندان شیعه و سنی قرار می‌گیرد:
۱. آیا دیدن ماه باید حتماً با چشم غیرمسلح باشد یا دیدن با چشم مسلح با تلسکوپ و دوربین هم کفایت می‌کند؟
۲. آیا اگر در شهر یا منطقه‌ای ماه دیده شد برای شهرها و مناطق دیگر ماه ثابت می‌شود؟
۳. در چه صورت به گزارش‌های رسیده درباره رؤیت هلال می‌توان اعتماد کرد؟
دقت و بحث و دیدگاه‌های متفاوت مراجع در همه این موارد، باعث به‌وجود آمدن نظرات مختلف و متعدد در اثبات رؤیت هلال یا عدم اثبات آن می‌شود. این تفاوت‌ها در بین فقهای اهل سنت نیز وجود دارد.
فقهای شیعه خود را مطیع قرآن، پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) می‌دانند و در زمان غیبت امام زمان(عج) با دقت در روایات و آیات، آن‌چه در توان دارند به‌کار می‌گیرند تا بتوانند احکام فقهی را از منابع موجود استخراج کنند. طبیعی است گاهی به‌دلیل عدم صراحت آیات و روایاتی، نتایجی که در این مسیر دشوار، حاصل شده با هم متفاوت باشد. علاوه بر این، فقهای شیعه در ایران بر خلاف بسیاری از کشورهای اسلامی، مستقل از حکومت به ابراز نظر فقهی خود می‌پردازند و خود را در مقابل خدا ملزم به رعایت آن می‌دانند و مقلدین آن‌ها هم به‌تبع هر فقیهی، خود را ملزم به رعایت آن‌چه او از منابع به‌دست آورده است می‌دانند. بنابراین در مواردی ممکن است بین فتاوای فقها اختلاف پیش آید که احادیث و آیات ما صراحتاً در آن مسأله اظهار نظر نکرده‌اند یا شرایط آن مسأله در روزگار ما عوض شده است. از جمله این موارد حکم رؤیت هلال اول ماه است؛ البته این تفاوت فتوا مختص به علمای شیعه نیست و در بین فقهای اهل‌سنت نیز اختلافاتی وجود دارد. ۱
از نظر فقه شیعه، اول ماه از چند راه ثابت می‌شود:
۱. این‌که خود انسان ماه را ببیند.
۲. به هر واسطه‌ای برای او یقین حاصل شود.
۳. دو مرد عادل بگویند که ماه را دیده‌اند.
۴. سی روز از اول ماه قبلی بگذرد.
۵. حاکم شرع حکم به اول ماه بودن کند. ۲
اما تفاوت‌هایی که گاهی در فتوای فقها در رؤیت هلال دیده می‌شود ناشی از این است که:
۱. آیا دیدن ماه باید حتماً با چشم غیرمسلح باشد یا دیدن با چشم مسلح مثلاً با تلسکوپ و دوربین هم کفایت می‌کند؟ بعضی از فقها مقید هستند که رؤیت حتماً باید با چشم غیرمسلح باشد، اما بعضی دیگر رؤیت با دوربین و تلسکوپ و دیگر وسائل را نیز کافی می‌دانند.
۲. در چه صورت به گزارش‌های رسیده درباره رؤیت هلال می‌توان اعتماد کرد؟
۳. اگر در شهر یا منطقه‌ای ماه دیده شد برای چه شهرها و مناطقی اول ماه ثابت می‌شود؟
بعضی از مراجع تقلید بر این عقیده‌اند که اگر ماه در شهری دیده شود تنها در آن شهر و شهرهایی که هم‌افق با آن باشند اول ماه ثابت می‌شود. ۳
بعضی دیگر بر آنند که اگر در شهری ماه دیده شود، در تمام شهرهایی که در شب با این شهر مشترک هستند (یعنی اول شب یکی، آخر شب دیگری است) اول ماه ثابت می‌شود. ۴
اما گاهی اختلاف در رؤیت یا عدم رؤیت هلال ناشی از اختلاف در فتوی و نظرات فقهی نیست؛ بلکه به تشخیص رؤیت یا عدم آن در خارج برمی‌گردد، به این معنا که در بسیاری از موارد که مراجع تقلید شخصاً موفق به رؤیت هلال نشده‌اند، با اعتماد به شهادت افراد عادل مورد اطمینان، خود به اثبات اول ماه می‌رسند؛ ولی این شهود از نظر سایر مراجع قابل اعتماد نیستند و همین باعث اختلاف نظر در رؤیت می‌شود.
همه این موارد باعث می‌شود که اگر مراجع و مقلدین آن‌ها بخواهند به تکلیف شرعی خود عمل نمایند، مجبور هستند به آن‌چه که برای آن حجت شرعی دارند عمل نمایند که همین باعث تفاوت‌هایی در عمل آن‌ها می‌شود. از طرفی چون رؤیت هلال مسأله‌ای است که مورد ابتلای همه مسلمانان (که اکثریت مردم ایران را تشکیل می‌دهند) است، اختلاف نظر در آن بسیار برجسته می‌شود و در اذهان عمومی انعکاس وسیع می‌یابد.
تفاوت فتواها مختص به علمای شیعه نیست و در بین فقهای اهل‌سنت نیز اختلافاتی وجود دارد؛ ۵ اما علمای اهل‌سنت در مورد تشخیص اول ماه اهمیت بسیار زیادی به حکم حاکم می‌دهند. به‌طوری‌که عده‌ای از آن‌ها به حکم حاکم اصالت داده و حجیّت را تنها از آنِ حکم حاکم دانسته‌اند و دیگر راه‌های اثبات هلال را در صورتی حجّت دانسته‌اند که حاکم آن را تأیید نماید. ۶ حکام آن‌ها نیز که اغلب پادشاهان کشور های اسلامی هستند، معمولاً روزی را به‌عنوان اول ماه مشخص می‌کنند. به‌همین دلیل با وجود اختلاف نظرهای موجود درباره رؤیت هلال ماه، هر روزی را که حاکم، طبق هر معیاری به‌عنوان عید اعلام کند، مورد قبول اکثر علما و مردم قرار می‌گیرد.
در بین علمای شیعه بعضی حکم حاکم را برای اثبات اول ماه کافی می‌دانند و بعضی آن را کافی نمی‌دانند؛ ۷ البته مقصود علمای شیعه از حاکم، مجتهد جامع‌الشرایط است نه سلطان کشور اسلامی. با این وجود در زمان کنونی که حکومت ایران زیر نظر مجتهد جامع‌الشرایط اداره می‌شود، کمتر اتفاق می‌افتد که ولی‌فقیه به اول ماه بودن روزی حکم کند. دلیل این امر تمام نشدن حجت شرعی بر ایشان است. بله در صورتی که از راه دلیل شرعی بر ایشان مسلم شود که باید حکم کنند، حتماً حکم خواهند کرد.
البته باید توجه داشت که رؤیت هلال یک فعل خارجی است و از قبیل تشخیص موضوع احکام است که هر فرد مکلفی (حتی اگر در مسائل فقهی مجتهد هم نباشد) می‌تواند شخصاً به تشخیص آن اقدام کند و به علم خود عمل نماید و نیازی به تقلید در این مسأله نیست؛ اما چون غالب مردم خود موفق به رؤیت هلال نمی‌شوند و به مرجع تقلید خود اطمینان کامل دارند؛ در این مسأله بنا بر نظر ایشان عمل می‌کنند و همین باعث شده است که تصور شود که در این مسأله نیز حتماً باید از مرجع تقلید خود اطاعت کنند؛ درحالی‌که در چنین مسائلی نیاز به تقلید نیست و اگر از هر یک از راه‌های بیان‌شده برای انسان یقین حاصل شود که ماه رؤیت شده است، کافی است. ۸
پی نوشت ها:
۱ نگاه کنید: اتحاد و اختلاف افقها، مجله فقه، شماره ۲، سال ۱۳۷۳، ماه دی موجود در این آدرس:
http://www.shareh.com/persian/magazine/figh/۰۲/۰۲_۰۸.htm
۲ رجوع کنید: امام خمینی(ره)، توضیح‌المسائل (المحشی) ، ج ۱، ص ۹۵۹، موسسه النشرالاسلامی التابعه لجامعةالمدرسین، ۱۴۲۴، ق.
۳ مثل آیت‌الله بهجت و سیستانی. رجوع کنید به: امام خمینی(ره)، توضیح‌المسائل (المحشی) ، ج ۱، ص ۹۶۲.
۴ مثل آیت‌الله تبریزی و آیت‌الله خویی. رجوع کنید به همان.
۵ نگاه کنید: اتحاد و اختلاف افقها، مجله فقه، شماره ۲، سال ۱۳۷۳، ماه دی موجود در این آدرس:
http://www.shareh.com/persian/magazine/figh/۰۲/۰۲_۰۸.htm
۶ نک: مقاله حکم حاکم به ثبوت هلال، مجله فقه، شماره ۲. موجود در آدرس:
http://www.shareh.net/persian/magazine/figh/۱۰/index_۱۰.htm
۷ رک: امام خمینی(ره)، توضیح‌المسائل (المحشی) ، ج ۱، ص ۹۶۱.
۸ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید: به مجله فقه، شماره ۲، سال ۱۳۷۳، ماه دی موجود در این آدرس:
http://www.shareh.com/persian/magazine/figh/۰۲/index_۰۲.htm
غفوریان، محمدرضا، آغاز و انجام ماه‌های قمری، مجله فقه، شماره ۱۰ موجود در این آدرس:
